William Cash trên tờ Catholic Herald, ngày 19 tháng 7 năm 2023, cho hay ông đến Lisbon lần này “để điều tra mối quan hệ đặc biệt mới giữa Bồ Đào Nha và Vatican”. Nhưng chủ yếu là nói về bầu khí chờ đợi Đức Phanxicô ở Bồ Đào Nha trong những ngày chuẩn bị nghinh đón ngài tại đây nhân dịp Ngày Giới Trẻ Thế Giới và thăm viếng Đền thánh Đức Mẹ Fatima.

Sau khi leo 110 bậc thang dốc lên tháp chuông của Vương cung thánh đường Sagrado Coração de Jesus ở Lisbon, được thánh hiến vào năm 1789 sau lời hứa của Nữ hoàng Maria I của Bồ Đào Nha sẽ xây dựng một nhà thờ kiểu baroque tráng lệ nếu bà có người thừa kế, bạn có thể đứng trên mái nhà và tận hưởng một trong những khung cảnh ngoạn mục nhất của thành phố.

Khi bạn nhìn ra đường chân trời ở mặt tiền của những nhà thờ lớn nhất trong thành phố, bạn không cần dùng ống nhòm để nhận thấy chúng được treo bằng những biểu ngữ màu xanh lá cây, trắng và vàng khổng lồ với hình ảnh khổng lồ của Đức Giáo Hoàng Phanxicô, báo hiệu việc ngài đến Bồ Đào Nha để đánh dấu Ngày Giới trẻ Thế giới Lisbon 2023.

Được bắt đầu bởi Thánh Giáo hoàng Gioan Phaolô II tại Rôma vào năm 1986, cuộc hành hương đức tin này diễn ra hai hoặc ba năm một lần tại một thành phố lớn trên thế giới và giống như Thế vận hội của thế giới Kitô giáo dành cho những người trong độ tuổi 16-35. Có một ảnh hưởng nặng nề của Công Giáo, mặc dù sự kiện này, nói đúng ra, là phi giáo phái. Nó kết thúc với việc Đức Giáo Hoàng cử hành thánh lễ cho hàng triệu người tại một địa điểm ngoài trời. Kỷ lục là năm triệu người tham dự Ngày Giới trẻ Thế giới tại Manila vào năm 1995.

Đức Phanxicô đến Lisbon vào Thứ Tư, ngày 2 tháng 8 cho một chuyến viếng thăm chớp nhoáng cũng sẽ có một chương trình nghị sự khác: củng cố điều dường như là “mối quan hệ đặc biệt” lâu dài giữa Vatican và Bồ Đào Nha, một mối ràng buộc có thể là chìa khóa để định hình di sản của Đức Phanxicô cũng như ảnh hưởng nặng nề đến mật nghị bầu Giáo Hoàng tiếp theo.

Chuyến thăm cấp nhà nước kéo dài 5 ngày, lần thứ hai của ngài tới Bồ Đào Nha, bao gồm buổi tiếp kiến Tổng thống nước Cộng hòa, cuộc gặp với Thủ tướng tại Tòa Khâm sứ, đọc kinh chiều với các giám mục và giáo phẩm hàng đầu tại Tu viện Jerónimos; một ngày gặp gỡ và cầu nguyện Chặng Đàng Thánh Giá với những người trẻ được tuyển chọn từ khắp nơi trên thế giới tại Parque Eduardo VII. Đêm chung kết sẽ là một Thánh lễ khổng lồ ngoài trời tại Parque Tejo ở Lisbon. Không tệ đối với một người 86 tuổi, vị giáo hoàng già nhất còn sống trong 120 năm, và sức khỏe đang suy giảm sau nhiều lần lo sợ kéo dài về sức khỏe.

Lisbon hiện đang trải qua một dạng “Cơn sốt Phanxicô”. Tại Nhà thờ Lisbon – người dân địa phương gọi là Sé – cảnh sát vũ trang đi xe máy đứng gác bên ngoài pháo đài đá. Một điều bất thường là nó đã đóng cửa vào sáng Chúa nhật – “để chuẩn bị cho chuyến viếng thăm của Đức Giáo Hoàng”, một sĩ quan cảnh sát cho biết. Bên ngoài cánh cửa cao 20 feet bị khóa, tôi gặp một gia đình người Bồ Đào Nha đang chụp ảnh sau khi thất vọng vì không được tham dự Thánh lễ Chúa Nhật. “Chúng tôi yêu mến Đức Phanxicô vì ngài tiếp xúc với mọi người nhiều hơn các vị giáo hoàng khác,” cô con gái lớn nói. Ở độ tuổi đôi mươi, cô sẽ tham dự Thánh lễ ngoài trời vào Chúa nhật ngày 6 tháng 8.

Hơn 400,000 người đã đăng ký, với hàng triệu người hành hương trẻ tuổi sẽ đến Lisbon trong tuần tới hoặc lâu hơn, cùng với một đội quân truyền thông, các nhà lãnh đạo giáo hội và giáo dân, các chính trị gia và nhà ngoại giao tôn giáo. Cuộc tụ tập tôn giáo rộng lớn này sẽ đến từ mọi thành phần và quốc gia, ở trong các nhà trọ dành cho khách hành hương, khu cắm trại và nhà “mở cửa” chào đón mọi người. Các chức sắc VIP, chính trị gia và lãnh đạo giáo dân sẽ đến khách sạn Lapa Palace, trong khu ngoại giao – nơi Vua Charles III đã ở trong chuyến thăm cuối cùng của ông.

Một số người dân địa phương đang thực hiện một cách tiếp cận kinh doanh đối với chuyến thăm của Đức Phanxicô. Amando, người quản lý một tiệm bánh pizza của Ý có những chiếc bàn được đặt dưới bóng cây bạch đàn mọc bên cạnh những bức tường của nhà thờ - đây cũng là nhà thờ lâu đời nhất ở Lisbon - đang tạo ra một chiếc bánh pizza “Papa Francis” mới đặc biệt cho dịp này. “Chiếc bánh đó một phần là mozzarella và một phần là bít tết để đánh dấu di sản Ý-Á Căn Đình của ngài. Tôi hy vọng ngài sẽ thử nó”, anh nói thế.

Chắc chắn có một sức hút thiêng liêng mạnh mẽ nào đó khiến Đức Giáo Hoàng Phanxicô dường như thích ở Bồ Đào Nha, thể hiện qua thông báo gần đây rằng tại công nghị vào ngày 30 tháng 9, Đức Giáo Hoàng sẽ bổ nhiệm thêm một Hồng Y người Bồ Đào Nha, vào năm vị hiện có. Điều đó hiện tạo ra sáu Hồng Y người Bồ Đào Nha, bao gồm một trong những người trẻ nhất, chỉ mới 49 tuổi, trong ký ức sống, Américo Aguiar, người cũng tình cờ là giám mục phụ trách Ngày Giới trẻ Thế giới của Lisbon.

Vào sáng Chúa nhật, trang nhất của tờ báo hàng đầu của nhà thờ Lisbon, Voz da Verdade, đã đăng một bức ảnh của Giám mục Aguiar, Giám Mục Phụ Tá của Lisbon từ năm 2019, chụp ảnh tự sướng với một nhân viên của Qũy Ngày Giới trẻ Thế giới của Lisbon – qũy mà ngài là chủ tịch. Giống như Đức Phanxicô, ngài hiểu thế giới báo chí và là một chuyên gia truyền thông. Ngài có bằng thạc sĩ về Khoa học Truyền thông tại Đại học Công Giáo và là Giám đốc Ban Truyền thông của Tòa Thượng phụ Lisbon.

Sau khi biết tin về sự thăng tiến của ngài, Aguiar, xuất thân từ Leça do Balio, đã mô tả việc bổ nhiệm ngài như "một sự đánh giá cao dành cho giới trẻ Bồ Đào Nha". Một số người dám nói rằng vai trò này được trao như một lời cảm ơn chính trị có hiểu biết, điều này sẽ đảm bảo ảnh hưởng của Bồ Đào Nha vẫn mạnh mẽ trong Hồng Y đoàn trong 30 năm nữa.

Vậy tại sao Đức Thánh Cha Phanxicô lại biến Lisbon/Vatican thành một trục tâm linh mới quan trọng như vậy trong chương trình nghị sự tiến bộ của ngài? Trong số sáu Hồng Y, bốn vị (dưới 80 tuổi) sẽ bỏ phiếu trong mật nghị tiếp theo – sẽ quyết định người kế vị Đức Phanxicô. Họ sẽ tạo nên một đội ngũ đáng gờm một phần vì họ năng động, thông minh, hiểu biết về mạng xã hội và được yêu thích ở cả Bồ Đào Nha và các nơi khác.

Sau khi nói chuyện với nhiều người trong nhà thờ ở Lisbon vào cuối tuần qua, tôi có cảm giác điều được Đức Phanxicô đặc biệt thích ở Lisbon là đây là một quốc gia khác thường với lịch sử tôn giáo sâu sắc, bao gồm cả ảnh hưởng mạnh mẽ của các nhà truyền giáo Dòng Tên. Nó trung lập trong Chiến tranh thế giới thứ hai (mặc dù có nhiều gián điệp) và các nhà lãnh đạo Giáo Hội của nó ngày nay có vị trí tốt, mặc dù có khuynh hướng cấp tiến, để hoạt động như “một hình thức liên lạc hoàn cầu” giữa phe Bảo thủ và tiến bộ đang luận chiến của Giáo Hội.

Tất nhiên, một yếu tố khác là yếu tố Fátima, với việc Đức Giáo Hoàng gần đây đã thúc đẩy án phong thánh cho đứa trẻ nông dân cuối cùng được thị kiến, Sơ Lúcia dos Santos, người lớn nhất trong số ba trẻ em đã được thị kiến Đức Trinh Nữ Maria vào năm 1917. Sau khi bay bằng máy bay trực thăng từ Lisbon đến Fátima vào thứ Bảy ngày 5 tháng 8, ngài sẽ hướng dẫn buổi đọc Kinh Mân Côi tại Nhà nguyện Đức Mẹ hiện ra ở Fátima, nơi sẽ có sự tham dự của những người hành hương mắc bệnh và khuyết tật.

Tôi đã ở Nhà nguyện vào thứ Hai và Văn phòng Thông tin nói rằng họ mong đợi những con số kỷ lục trong quảng trường hành hương hiện đại, rộng lớn, hướng về tương lai, (một trong những quảng trường lớn nhất thế giới) với một bàn thờ ngoài trời nằm dưới Vương cung thánh đường Đức Mẹ Mân Côi trông như bánh cưới. Chính nhờ môi trường tôn giáo như vậy mà Đức Giáo Hoàng Phanxicô phát triển mạnh. Làm cho đứa trẻ lớn nhất trở thành một vị thánh sẽ là một động thái cực kỳ phổ biến và cũng “tốt cho kinh doanh”, như chủ một quán cà phê địa phương nói với tôi.

Trong khi ở Fátima, tôi cũng đã gặp Đức Tổng Giám Mục George Frendo của Tirana-Durres ở Albania, người đang hướng dẫn một cuộc hành hương từ Malta và ngài đã mỉm cười khi tôi hỏi việc bổ nhiệm hai tân Hồng Y người Bồ Đào Nha sẽ được đón nhận như thế nào tại các thành phố như Milan và Paris, nơi hiện không có tân Hồng Y nào. “Đức Thánh Cha rất không theo quy ước. Ngài không phải lúc nào cũng tuân theo – ngài thích chọn những người từ các vùng ngoại ô và các quốc gia xa xôi,” tổng giám mục nói thế khi chúng tôi trò chuyện bên vương cung thánh đường.

Thuộc các Hồng Y người Bồ Đào Nha khác, Manuel Clemente được Đức Giáo Hoàng Phanxicô bổ nhiệm làm Thượng phụ Lisbon vào năm 2013 – một trong những cuộc bổ nhiệm đầu tiên của ngài vào một tòa lịch sử và quan trọng như vậy – và nhận mũ Hồng Y truyền thống hai năm sau đó (mặc dù Đức Phanxicô đã bỏ sách quy tắc trong lĩnh vực này). António Marto là Giám mục của Leiria-Fátima cho đến năm 2022; Đức Phanxicô đã phong ngài làm Hồng Y vào năm 2018. José Tolentino Mendonça là một đồng minh chính trị của Đức Giáo Hoàng, người đã tham dự các cuộc tĩnh tâm với Đức Giáo Hoàng; ngài được bổ nhiệm làm Trưởng Văn khố Vatican và Thủ thư của Giáo Hội Rôma Thánh Thiện vào tháng 6 năm 2018 và được tấn phong giám mục một tháng sau đó: chiếc mũ đỏ của ngài theo sau một năm khi đến Rôma.

Trong khi đó, Manuel Monteiro de Castro là bạn của Đức Bênêđictô XVI. Từng là sứ thần tại Tây Ban Nha và ở Nam Phi và vùng Caribê, ngài trở thành Giám đốc Tòa Ân giải Tông tòa (giải quyết các vấn đề liên quan đến việc miễn chuẩn, v.v.) và Hồng Y vào năm 2012, là Thư ký của Hồng Y đoàn từ năm 2009. José Saraiva Martins còn đi xa hơn nữa: ngài là trưởng Bộ Phong Thánh từ năm 1998 đến 2008, và được phong Hồng Y năm 2001 bởi Đức Gioan Phaolô II. Castro 85 tuổi, trong khi Martins 91 tuổi – do đó, cả hai sẽ không bầu phiếu khi thời điểm đến.

Một số người theo dõi Vatican đang hỏi liệu Đức Phanxicô có đang theo đuổi trục Lisbon đến mức thiên vị hay không, gây bất lợi cho các quốc gia Công Giáo quan trọng khác: bao gồm Ba Lan, Pháp, Ý và Mỹ. Los Angeles, nơi tập trung hàng triệu người Công Giáo, đã không có Hồng Y kể từ khi Tổng Giám mục Roger Mahony nghỉ hưu vào năm 2011; ngài cũng đã qua tuổi bầu cử.

Rõ ràng mối quan hệ Vatican/Lisbon không âm u hay bị chi phối bởi chính trị như mối quan hệ Trung Quốc-Vatican (hiện đang căng thẳng nghiêm trọng sau khi Vatican, tháng 11 năm ngoái, đưa ra một tuyên bố nói rằng Trung Quốc đã vi phạm các điều khoản của thỏa thuận, một điều bây giờ được lặp lại với Đức Tổng Giám Mục Shen Bin). Nhưng điều đáng chú ý là trong khi Đức Giáo Hoàng Phanxicô tỏ ra thân Bồ Đào Nha, ngài vẫn tiếp tục phớt lờ (và do đó làm khó chịu) các nhà lãnh đạo Giáo Hội ở các địa điểm quan trọng của châu Âu, những nơi (đến mức cố tình coi thường) hoàn toàn không có mũ đỏ mới nào. Chẳng hạn, không có Hồng Y nào đủ tuổi bỏ phiếu ở Ái Nhĩ Lan.

Sự gia tăng cổ phiếu của Bồ Đào Nha tại Vatican đã không được những người theo dõi Vatican chú ý. John L Allen Jr, Phóng viên Đặc biệt của Herald về Vatican, nhận xét: “Điều đáng chú ý là Bồ Đào Nha, với dân số Công Giáo chỉ bảy triệu người, hiện có tổng cộng sáu Hồng Y. Ngược lại, Mexico, với 97.8 triệu dân Công Giáo, chỉ có hai Hồng Y cử tri. Nếu làm phép toán: Điều đó có nghĩa là ở Mexico, cứ 48.9 triệu người Công Giáo thì có một phiếu bầu cho vị giáo hoàng tiếp theo, trong khi Bồ Đào Nha sẽ có một phiếu cho mỗi 1.75 triệu người”.

Trên thực tế, như Allen lưu ý, không chỉ với các công dân Bồ Đào Nha mà Đức Phanxicô đã thu hút cử tri đoàn, mà cả những người nói tiếng Bồ Đào Nha. Có không dưới 12 Hồng Y cử tri nói tiếng Bồ Đào Nha, trong đó có sáu người từ Ba Tây và một người từ Cape Verde và Đông Timor.

Khi được hỏi chương trình nghị sự của Đức Phanxicô là gì trong việc tạo ra trục tiếng Bồ Đào Nha mới này ở Vatican, Allen trả lời: “Một phần, đó có thể là do đạo Công Giáo nói tiếng Bồ Đào Nha nổi tiếng là ít ngột ngạt và giáo điều hơn đạo Công Giáo nói tiếng Tây Ban Nha. Có lẽ cũng vậy, đó là một giáo hoàng người Á Căn Đình không muốn bị coi là gắn bó với kẻ thù truyền thống Nam Mỹ của Á Căn Đình ở Ba Tây.

“Việc nhìn thấy Đức Phanxicô ở Lisbon vào tháng tới, nơi sẽ có hai Hồng Y thường trú cộng với một người được kéo từ Vatican, trong khi nhiều trung tâm dân cư châu Âu không có ai, chắc chắn sẽ đặt dấu chấm than cho sở thích tiếng Bồ Đào Nha của vị giáo hoàng nói tiếng Tây Ban Nha này.”

Cũng cần lưu ý đến truyền thống truyền giáo và truyền giáo Dòng Tên của Công Giáo Bồ Đào Nha, có từ thế kỷ 17, gắn liền với di sản thương mại và hàng hải của đất nước. Thương mại hàng hải cũng là một cách để truyền bá Tin Mừng, với việc các nhà truyền giáo (thường là các tu sĩ dòng Tên) đi đến châu Á, châu Phi và Ấn Độ (giống như chính Đức Phanxicô, người mà sự lựa chọn của các Hồng Y đã ủng hộ các quốc gia bên lề hơn là các thành phố truyền thống của châu Âu).

Đức Thánh Cha Phanxicô sẽ gặp riêng các tu sĩ Dòng Tên tại Lisbon vào lúc 6 giờ chiều ngày 5 tháng 8 tại Colegio de S. João de Brito, nơi có một trung tâm được đặt theo tên của vị tử đạo người Bồ Đào Nha chịu trách nhiệm mở ra cuộc đối thoại và thương mại cả về tinh thần và văn hóa với Ấn Độ, Manuel da Nobrega SJ, và nhà truyền giáo người Ba Tây Antonio Vierira SJ, một nhà truyền giáo nổi tiếng khác. Đức Phanxicô nói tiếng Bồ Đào Nha và những mẫu mực Bồ Đào Nha này, truyền giáo khắp thế giới, rất phù hợp với tầm nhìn thế giới của ngài.

Cho đến ngày nay, “Huấn quyền gần đây” của Đức Thánh Cha Phanxicô là một phần của truyền thống Dòng Tên đó nhằm vươn tới những nhóm người Công Giáo xa xôi và không được đại diện đặc biệt tốt trên thế giới. Vì vậy, theo một nghĩa nào đó, Bồ Đào Nha đang trở thành một trung tâm tinh thần mới cho sứ mệnh cấp tiến Thế giới Mới của Đức Phanxicô – với cái giá phải trả là các thành phố như Milan, Paris, Los Angelos, Naples và thậm chí cả Rôma – vì Lisbon hoàn toàn phù hợp với sứ mệnh tiến bộ dân túy và hướng ngoại của ngài.

Nói tóm lại, tu sĩ Dòng Tên Phanxicô dường như nhìn thấy ở Lisbon một trục chính trị mềm mà ngài có thể nhào nặn hơn là Ý, Đức hay Mỹ. Đây là cảng tôn giáo hướng ra Tân Thế giới theo truyền thống của Vasco da Gama, nhà thám hiểm Công Giáo người Bồ Đào Nha vào cuối thế kỷ 15, người đầu tiên khám phá ra Ấn Độ và tạo ra mối liên hệ đầu tiên giữa châu Âu với châu Á. Tương tự như vậy, Đức Phanxicô rất muốn thu hút Hồng Y đoàn với những gương mặt mới (chẳng hạn như Stephen Ameyu Martin Mulla, Tổng Giám mục Juba của Nam Sudan) từ những gì ngài coi là biên giới mới của Giáo Hội Công Giáo.